Een Rembrandt of een Olis?

Eén van de eerste schilderijen die we als Stichting Gouden Eeuw Gorinchem in 2009 voor het Gorcums Museum kochten was een prachtig Rembrandtesk schilderij van Jan Olis, die in 1610 in Gorinchem op de Kortedijk, waar nu Huize Steyndeld is, geboren is.

Als je niet beter zou weten dan zou je denken dat het een Rembrandt is, zo mooi wist ook Olis met donker en licht effecten te werken. Maar stel nu dat het wel een Rembrandt zou zijn omdat één van de vorige eigenaren het monogram JO heeft laten aanbrengen omdat hij niet wilde dat het bekend zou worden dat hij een Rembrandt zou bezitten. In dat geval loopt de waarde van het schilderij in de miljoenen euro met als gevolg dat de verzekeringspremie voor het Gorcums Museum vele malen hoger wordt en er constant een suppoost bij moet zijn. Dat betekent dat de jaarlijkse kosten relatief hoog worden maar we zien nog steeds hetzelfde schilderij. Eigenlijk moet je onbevangen naar een schilderij kijken en dat vind je dan mooi of interessant of niet. Wie een werk geschilderd heef, is uit kunsthistorisch oogpunt van groot belang maar voor de persoonlijke beleving eigenlijk minder belangrijk . Daarom zijn we trots  dat we in Gorcum dit schilderij van Jan Olis hebben die, hoewel hij als 17deeeuwse Oude Meester niet zo bekend is als Johannes Vermeer of Frans Hals, toch bijna Rembrandt kon evenaren.  

De dierenschilder Cornelis Saftleven

Cornelis Safteven is in 1607 in Gorcum geboren in een huis Achter de Kerk waar nu het Italiaans restaurant La Fontana is gevestigd. Cornelis heeft in Gorcum bij zijn vader Herman Saftleven zijn schildersopleiding genoten.

Hij is bekend geworden om zijn landschappen en interieurs waarin zowel personen als dieren afgebeeld zijn. Toen hij 25 jaar was, vertrok hij uit Gorcum naar Antwerpen  waar hij  met Rubens samenwerkte en vervolgens naar Rotterdam. In 2015 heeft de Stichting Gouden Eeuw Gorinchem voor het Gorcums Museum een groot schilderij uit 1634 van hem aangekocht op een veiling in Keulen, getiteld ‘Landschap met Jacob en Rachel’.

Het is een prachtig monochroom schilderij dat het Bijbelse verhaal vertelt van Jacob die 7 jaar voor Laban moest werken om met zijn dochter Rachel te kunnen trouwen. Toen echter de 7 jaren voorbij waren kreeg hij niet Rachel maar haar oudere zuster Lea. Als hij Laban zou beloven nog eens 7 jaar voor hem te werken zou hij direct ook zijn geliefde Rachel als bruid krijgen. Wij wilden heel graag dit schilderij verwerven omdat Saftleven dit werk kort na zijn vertrek uit Gorcum heeft geschilderd. Het was een spannende veiling. Na een aantal keren ons bod verhoogd te hebben konden wij dit schilderij uiteindelijk voor Gorcum aanschaffen.

Wij zijn trots dat niet alleen het Louvre in Parijs en de Akademie voor Beeldende Kunsten in Wenen maar ook het Gorcums Museum een mooie Cornelis  Saftleven heeft.

De Gorcumse Italianisant Jacob van der Ulft

Jacob van der Ulft is op 26 maart 1621 in Gorcum geboren en woonde achtereenvolgens op Kortendijk 24, Langedijk 60 en Boerenstraat 11b. Zijn vader was glasschilder en later  burgemeester van Gorcum, wat Jacob later zou ook worden. Van der Ulft was in de 17^deeeuw een belangrijke Italianisant, een schilder van op Italië geïnspireerde schilderijen en tekeningen, maar hij is zelf waarschijnlijk nooit naar Italië afgereisd.

Zijn inspiratie kwam van schilderijen en etsen van schilders die wel naar Italië waren geweest zoals de Utrechtenaar Jan Both. Zij schilderden zuidelijke landschappen met veel zonlicht, oude pleinen met grote gebouwen en ruïnes. Naast  Italianiserende landschappen vervaardigde Van der Ulft ook schilderijen, tekeningen en gravures van onder andere Gorcum en Amsterdam.

In het Gorcums Museum hangen twee prachtige schilderijen van Van der Ulft, die in 2016 door de Stichting Gouden Eeuw Gorinchem zijn aangekocht met behulp van particuliere financiering. Eén ervan ‘Een Capriccio van een Italiaanse stad’ is zeker door Van der Ulft in Gorcum vervaardigd, want op een sokkel van een standbeeld op het schilderij staat ‘J. van de Ulft, Gorco, 1664’. Het is toch bijzonder dat Van der Ulft een werk met honderden figuurtjes in zijn atelier heeft geschilderd alsof het in Rome zelf is gemaakt. De schilderijen van Van der Ulft zijn nu in het bezit zijn van bijvoorbeeld het Rijksmuseum, het Mauritshuis  en het Victoria en Albert Museum in Londen.

Het Keukenstuk van Jan Olis

Een keukenstuk, zo wordt een schilderij genoemd waarop een keuken met een keukenmeid, potten en pannen, groenten, vlees en vis wordt afgebeeld,. Een paar jaar geleden werd aan de Stichting Gouden Eeuw Gorinchem zo’n keukenstuk van Jan Olis aangeboden door een Nederlandse zakenman uit België. Hij wilde dit kleurrijke schilderij aan ons verkopen maar vroeg daar wel een hoge prijs voor.

Wij konden het schilderij als we dat zouden willen eerst in een douane depot bij Schiphol bekijken. Dat hebben Annet Ardesch en ik ook gedaan en wij vonden het een schitterend werk. Dat hebben we de eigenaar verteld maar ook gezegd dat we de prijs te hoog vonden. Onderhandelen over de hoogte ervan bleek geen zin te hebben maar het was uiteindelijk wel mogelijk om het schilderij in bruikleen te krijgen voor het Gorcums Museum. We hebben een bruikleen contract opgesteld en heel gauw daarna kwam het schilderij naar het Gorcums Museum waar we een onthullingceremonie georganiseerd hebben in aanwezigheid van de eigenaar. Samen met destijds wethouder Eva Dansen heeft hij zijn schilderij met enige trots onthuld en was zeer tevreden dat dit werk nu in de geboortestad van Jan Olis hangt.

Op mijn vraag hoe hij aan dat schilderij gekomen was, vertelde hij mij dat het schilderij in De Verenigde Staten in zijn bezit was gekomen als onderdeel van een zakelijke overeenkomst. Hoe vreemd kan het lopen dat zo’n schilderij nu in het Gorcums Museum hangt.

De Caravaggist Gerard van Kuijl

In het begin van de zeventiende eeuw vervaardigde Michelangelo Merisi da Caravaggio - ofwel Caravaggio -  in Rome zijn beroemde schilderijen met de bekende licht-donker effecten en de in halve lengte natuurlijk afgebeelde figuren.

Hij schilderde hoofdzakelijk religieuze taferelen maar in enkele gevallen koos hij ook voor onderwerpen zoals de Kaartspelers, de Waarzegster en het Concert. Zijn stijl van schilderen werd in West Europa door vele schilders overgenomen. In de Republiek was vooral Utrecht met Gerard van Honthorst, Jan van Bijlert en hun leermeester de in Gorcum geboren Abraham Bloemaert een belangrijk centrum van deze kunststroming. De in 1604 in Gorcum geboren schilder Gerard van Kuijl heeft in 1624  in Utrecht les gehad van Gerard van Honthorst. Na drie jaar in Rome te zijn geweest waar hij de schilderijen van Caravaggio gezien moet hebben, keerde Van Kuijl in 1632 terug in Gorcum. Met een tussenperiode van 8 jaar waar Van Kuijl in Utrecht woonde heeft hij vanaf 1649 tot aan zijn dood in 1674 in Gorcum doorgebracht en hier heeft hij zijn prachtige laat-caravaggistische schilderijen gemaakt zoals het Musicerende Gezelschap dat het Gorcums Museum in langdurig bruikleen heeft van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Lange tijd werd aangenomen dat ‘onze’ Van Kuijl uit Gouda kwam, Gijsbert van der Kuijl genaamd omdat Arnold Houbraken dat in zijn Schilderboek over de 17^deeeuwse schilders zo had vermeld. Echter in 1978 in een artikel in het kunsthistorisch tijdschrift Oud Holland maakt Eric Jan Sluijter aannemelijk dat er een persoonsverwisseling heeft plaatsgevonden en dat Gerard van Kuijl een Gorcumer is. Daar mogen we best trots op zijn.

De Slag bij de Milvische brug van Jacob van der Ulft

Dit bijzondere schilderij van Van der Ulft hebben we van een kunsthandelaar in Amsterdam gekocht. Annet Ardesch en ik liepen enige jaren geleden op de kunstbeurs de PAN in Amsterdam en toen we dit schilderij zagen waren we direct verkocht zoals dat heet.

Het is een prachtig schilderij van de strijd in 312 na Chr. om de macht van het Romeinse Rijk tussen Constantijn en de heersende keizer Maxentius, die door Constantijn gewonnen werd. Hij ging er van uit dat de God van de Christenen hem geholpen had en je ziet hem op het schilderij naar de wolken wijzen waartussen een engel is afgebeeld. Deze gewonnen slag net buiten Rome wordt beschouwd als het begin van het Christendom in Europa omdat Constantijn de Christenen de vrijheid gaf om hun geloof te belijden. Het aardige van dit schilderij is dat het op een veiling in Parijs ooit als ’Een slag bij oude ruïnes’ werd verkocht en men geen idee had waar het werkelijk om ging. Bovendien zag het schilderij er vuil uit en moest gerestaureerd worden.

De Amsterdamse handelaar die het werk kocht heeft het inderdaad laten restaureren en er kwam een prachtig schilderij tevoorschijn met een engel in de wolken en toen pas werd duidelijk dat het om de Slag bij de Milvische brug ging. Vervolgens heeft hij er een passende lijst in de stijl van de 17^deeeuw bij laten maken en zo tentoongesteld in zijn stand op de PAN, een juweeltje. Het hangt nu in het Gorcums Museum, één van de mooiste schilderijen dat ooit gemaakt is over deze belangrijke historische gebeurtenis.

Hendrik Verschuring, kunstenaar en burgemeester 

Hendrik Verschuring was één van de drie in Gorcum geboren schilders die in de zeventiende eeuw burgemeester zijn geweest. Behalve Verschuring was ook Jacob van der Ulft burgemeester van Gorcum en Jan Olis werd burgemeester van Heusden.

Eigenlijk hadden alle schilders uit die tijd naast het schilderen een andere baan, uitgezonderd schilders die leerlingen aannamen zoals Rembrandt van Rijn en Abraham Bloemaert of de Delftse schilder Van Mierevelt die voor zijn portretten productie een atelier met ‘werknemers’ had wat je bijna een schildersfabriek zou kunnen noemen. Verder was Jan van der Heyden hoofd Openbare Werken in Amsterdam, Jan Steen had een bierbrouwerij in Delft, Aert van der Neer een wijnkoperij in Amsterdam en Jan van Goyen speculeerde in onroerend goed.

Verschuring is naar Italië geweest en werd daar gegrepen door het heldere licht en de kleurrijke landschappen en pleinen. Hij werd dan ook één van de belangrijke Italianisanten van de Gouden Eeuw evenals zijn leermeester de Utrechtenaar Jan Both en de Amsterdammers Jan Asselijn en Adam Pynacker. Naast zijn Italianiserende landschappen schilderde hij ook veldslagen met veel paarden met ruiters die bijna niet te onderscheiden zijn van de beroemde schilderijen van Philips Wouwerman. In het Gorcums Museum hebben we niet alleen zo’n veldslag in de collectie Oude Meesters maar ook een schilderij met regenten.

Jan van Meerhout de stadsgezicht schilder 

Jan van Meerhout is circa 1627 in Gorcum geboren. Hij heeft in de Burgstraat 3 gewoond en op de Langendijk 57 naast het bekende café De Knijp. Van Meerhout heeft vele stadsgezichten vervaardigd van bijvoorbeeld Utrecht maar vooral van Gorcum.

De Stichting Gouden Eeuw Gorinchem heeft in 2016 op een veiling in Bordeaux een ‘Gezicht op Gorinchem’ voor het Gorcums Museum aangekocht. Dit schilderij werd aangeboden als ‘Une vue d’une ville hollandaise’ ofwel ‘Een gezicht op een Hollandse stad’ uit 1650. Wisten die Fransen veel welke stad dat was, maar wij wisten wel beter. Na eerst een conditierapport opgevraagd te hebben om te weten in welke staat het schilderij verkeerde, hebben we een commissiebod uitgebracht. Dit was niet al te hoog omdat we er van uitgingen dat men in Frankrijk weinig belangstelling zou hebben. Maar je weet het nooit of er toch van Nederlandse zijde een hoger bod zou komen.
Op de ochtend van de veiling zaten we in grote spanning. Gelukkig aan het begin van de middag werd ik door het veilinghuis gebeld met de mededeling dat we het schilderij aangekocht hadden. Na het transport uit Frankrijk geregeld te hebben, is het schilderij naar een restauratie atelier gegaan waar het schoongemaakt is met als resultaat dat het weer een helder en kleurrijk schilderij is.

Mattheus Wijtmans, een Gorcumse schilder?

In alle boeken, catalogi en artikelen waarin Mattheus Wijtmans wordt vermeld, staat dat hij in 1650 in Gorcum is geboren. Dit is gebaseerd op het bekende driedelige boekwerk van Arnold Houbraken uit 1718 - 1724,’De groote schouburgh der Nederlantsche kunstschilders en schilderessen’.

Dus ook wij gingen ervan uit dat Wijtmans in Gorcum geboren was. Op een veiling In Londen werd in 2013 een groot schilderij van Wijtmans aangeboden, vier kinderen van een welgestelde familie in een Italiaans aandoende tuin. Het was afkomstig van een  landhuis, Parbold Hall in Wigan in de buurt van Manchester, dat ook te koop stond. Op de Engelse Funda website heb ik het landhuis opgezocht en zag dat het op de veiling aangeboden schilderij op een foto stond afgebeeld en wel boven het bed in een van de logeerkamers. Het was een bijzonder gezicht, een Wijtmans in het luxe interieur van een landhuis uit de 13de eeuw. Dat schilderij moest weer naar Gorcum komen.

Dat is uiteindelijk gelukt en aan René van Dijk, archiefmedewerker van het Regionaal Archief Gorcum vroeg ik of hij kon nagaan waar Wijtmans in Gorcum was geboren. Hij berichtte ons echter dat Wijtmans in Den Bosch was geboren en niet in 1650 maar op 23 oktober 1638. Houbraken zat er dus volledig naast en had ons op een dwaalspoor gebracht. Gelukkig verhuisde zijn ouders anderhalf jaar later naar Gorcum waar Mattheus tot aan zijn 27^stegewoond heeft onder andere in de Arkelstraat 8, waar nu kapper Brainwash is gevestigd. Voor ons is Mattheus Wijtmans een Gorcumse schilder en wij zijn trots dat we zo’n prachtig schilderij in het Gorcums Museum kunnen tonen.

De relatie tussen de Camphuysens en Aert van der Neer

Rafaël Govertz. en Joachim Govertz. Camphuysen zijn beiden in het pand op Molenstraat 29, nu kapperszaak La Ligne, in Gorcum geboren, Rafaël in 1597 of 1598 en Joachim in 1601 of 1602. Aert van der Neer is in 1603 in Gorcum geboren maar we weten niet waar. In 1621 ging Joachim naar Amsterdam, Rafaël in 1626 en Aert in 1632, waar hij met Lysbeth, de zuster van de gebroerders Camphuysen trouwde.

Daar zij alle drie al in Gorcum schilderden, met name landschappen , hebben ze elkaar sterk beïnvloed maar vooral Aert van der Neer werd geïnspireerd door de twee Camphuysens. Dit is goed te zien aan de landschappen bij maanlicht waar Rafaël mee begonnen is maar waarmee Aert beroemd werd. De beide Camphuysens zijn altijd landschappen blijven schilderden. Van der Neer ook maar die heeft zich gespecialiseerd in een drietal onderwerpen, Zomerlandschappen, Winterlandschappen en Landschappen bij Maanlicht. Het is wonderbaarlijk dat de Zomerlandschappen en Landschappen bij Maanlicht van redelijk formaat hoewel duur nog wel aangeschaft kunnen worden, maar mooie Winterlandschappen zijn bijna onbetaalbaar geworden met prijzen van circa € 1 tot € 4,5 mln. Van der Neer kon van zijn schilderijen niet leven daarom moest hij buiten de kunst werk vinden.  In 1658 werd hij wijnkoper, maar ging in 1662 al failliet. Als je dan de huidige prijzen voor een werk van Aert van der Neer ziet is het triest dat hij  tijdens zijn leven zo’n een arm bestaan had.

Ondanks het hoge prijsniveau is het toch de ambitie van de Stichting Gouden Eeuw Gorinchem naast enkele schilderijen van Joachim en Rafaël Camphuysen ook de drie typen landschappen van Aert van der Neer voor het Gorcums Museum te verwerven.